Η ΔΩΡΟΘΕΑ ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΤΡΙΚΑΛΩΝ (1876-1976)
εκατό χρόνια διδακτήριο
ΕΦΗ ΓΟΥΓΟΥΛΑΚΗ
Το 1985 η Έφη Γουγουλάκη δημοσίευσε στο «Θεσσαλικό Ημερολόγιο» Νο 8 την εργασία της για τη Δωροθέα Σχολή.
Η πόλη μας, τα Τρίκαλα, μόλο που στον αιώνα μας δοκιμάστηκε από θεομηνίες, όπως η πλημμύρα του 1907 και οι σεισμοί του 1954, και από βομβαρδισμούς τον καιρό του Ελληνοϊταλικού πολέμου (ρίψη εμπρηστικών βομβών από τους Ιταλούς τον Νοέμβρη του 1940, και επιδρομή των γερμανικών βομβαρδιστικών στούκας τον Απρίλη του 1941) έχει ωστόσο ακόμη και έως τα σήμερα να επιδείξει αρκετά αξιόλογα παλαιικά κτίσματα.
Κι ας μη λησμονούμε και τον πυρετό της κατεδάφισης-ανοικοδόμησης, που παρατηρήθηκε μεταπολεμικά σε μεγάλη κλίμακα, και που στο πέρασμά τους σαρώθηκαν αρκετές αξιόλογες οικοδομές που ο πόλεμος είχε αφήσει άθικτες.
Έτσι μπορούμε σήμερα να καμαρώνουμε σχεδόν απείραχτη την παλιά συνοικία «Βαρούσι» με τα παραδοσιακά της σπίτια, αλλά και άλλα διάσπαρτα στις συνοικίες της πόλης.
Ένα από αυτά, το παλαιικό κτίσμα της οδού Βασ. Κων/νου στις νότιες παρυφές του μεσαιωνικού κάστρου, όπου σήμερα στεγάζεται η Φιλαρμονική του Δήμου. Κατά κάποιο τρόπο, δηλαδή, συνεχίζει και έως τα σήμερα να λειτουργεί σαν διδακτήριο-εκπαιδευτήριο, άσχετα αν σ’ αυτό διδάσκεται η μουσική και όχι τα γράμματα, διδακτήριο δηλ. όπως το είχε οραματισθεί ο ιδρυτής και προικοδότης του, ο φωτισμένος ιεράρχης, ο πρώην Μητροπολίτης της Λάρισας Δωρόθεος ο Σχολάριος.
Ο Δωρόθεος Σχολάριος γεννήθηκε το 1812 στο χωριό Αμάραντο της Καλαμπάκας (τότε Βεντίστα) και πέθανε ιεράρχης τιμημένος από όλους στην Αθήνα το 1889. Από οικογένεια φτωχή, υποβλήθηκε σε πολλές δοκιμασίες και μεγάλες στερήσεις «για να μάθει γράμματα». Γι’ αυτό, αυτά που στερήθηκε αυτός νέος, θέλησε να τα προσφέρει στους συμπατριώτες του ιδρύοντας σχολεία. Έτσι το 1866 ίδρυσε σχολείο στη γενέτειρά του τη Βεντίστα και το 1875 εγκαινιάστηκε η Δωροθέα Σχολή στα Τρίκαλα.
Επιθυμία του ήταν όχι μόνον τα βλαχόφωνα παιδιά της ιδιαίτερης πατρίδας του, αλλά και όλα τα παιδιά των βλάχικων οικογενειών, που παραχείμαζαν στα Τρίκαλα, να μάθουν σωστά την ελληνική γλώσσα των προγόνων τους κι ακόμα, στη Δωροθέα Σχολή στην πόλη, να συναδελφώνονται με τα παιδιά των ελληνόφωνων «…κι ας είναι βέβαιοι ότι απομανθάνοντες την άχρηστον και όλως ανωφελή γλώσσαν (εννοεί την Βλαχική) και εκμανθάνοντες την θείαν, χρήσιμον και αναγκαιοτάτην Ελληνικήν θέλουσιν αποβεί πολλώ ωφελιμότεροι εις εαυτούς και εις τους γονείς και εις την πατρίδα…» («Έργα και ημέραι» Δωροθέου, σελ. 432).
Είναι γνωστό ότι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας τα σχολεία συντηρούνταν από τους πόρους των ιερών εκκλησιών και των μονών καθώς και των αδελφοτήτων, των πολιτιστικών φιλανθρωπικών σωματείων, δηλαδή, όπως θα λέγαμε σήμερα κι ακόμα από δωρεές φιλόμουσων πολιτών. Στα Τρίκαλα, στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας (19ος αιώνας) ανθούσαν δύο αδελφότητες: των Φώτων και του Ελέους. Ωστόσο, με όλη την καλή διάθεση των παραπάνω παραγόντων, η ίδρυση μιας νέας σχολής φαινόταν ακατόρθωτη.
Εκείνο τον καιρό λειτουργούσαν τρία σχολεία: το Ελληνοδιδακτικό, το Ελληνικό και το Παρθεναγωγείο, που όμως δεν επαρκούσαν για τις ανάγκες του αριθμού των μαθητών της πόλης. Γι’ αυτό οι πρόκριτοι της πόλης απευθύνθηκαν με γράμμα τους, στις 3-9-1869 στο Δωρόθεο, ζητώντας τη συνδρομή του, αφού γνώριζαν την δραστηριότητα του ως ιδρυτή σχολείων, που δίκαια του είχε αποδώσει την προσωνυμία «Σχολάριος». Στο ενεργητικό του τα σχολεία της Δημητριάδας, της Σωζαγαθουπόλεως, της Πορταριάς κλπ. και τελευταία της γενέτειράς του της Βεντίστας. Κι αυτός πρόθυμα ανταποκρίθηκε στο αίτημά τους και γενναιόδωρα πρόσφερε τη συνδρομή του. Συνδρομή γενναίας προικοδοσίας από 1.600 τουρκικές λίρες, που οι τόκοι της θα χρησιμοποιούνταν για την ίδρυση και για τη συντήρηση της Δωροθέας Σχολής των Τρικάλων.
Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ του Δωρόθεου και των τρικαλινών παραγόντων κράτησαν έξι χρόνια: από τον Σεπτέμβρη του 1869 έως τον Οκτώβρη του 1875 (όπως πληροφορούμαστε από την αλληλογραφία τους στο αυτοβιογραφικό του Δωρόθεου «Έργα και ημέραι») και είχαν ευτυχή κατάληξη, ώστε τα εγκαίνια της Δωροθέας Σχολής να πραγματοποιηθούν «…τη 6 του προς λήξιν ήδη τείνοντος μηνός εγένετο η των εργασιών έναρξις τη δε 17η ημέρα Παρασκευή εψάλη ο συνήθης αγιασμός εν μέσω πλήθους ου μικρού και μετά των ομοθύμων ευχών ετέθη υπό του Αγίου Τρίκκης ο θεμέλιος λίθος των σχολών Αυτής, εφ’ ων ευξάσθω και η εθελάγαθος Αυτής Σεβασμιότης….»
Τα παραπάνω είναι απόσπασμα επιστολής της 22-10-1875 που με αυτήν ανακοινώνεται στον Δωρόθεο η πραγματοποίηση των εγκαινίων των Σχολών του από την επταμελή επιτροπή που είχε αναλάβει την εποπτεία του όλου έργου. Υπογράφουν: «Εν Τρίκκη 22 Οκτώβριου 1875 Της υμετέρας ευεργετικωτάτης και προσκυνητής ημίν Σεβασμιότητας θεράποντες ταπεινότατοι
+ Ο Τρίκκης ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ έχων και την γνώμην του εν Χριστώ αδελφώ αγίω Σταγών Κ. ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ
Οι Επίτροποι
Ν. Παπαπολημέρου Διά τον απάντα Δ. Κ. Σιμή
Τάκιος Γιαννουσίου Χρίστος Α. Βλιτζάκης
Δημ. Τσαχτσήρης Θεμ. Σταμουλάκης
Η Δωροθέα Σχολή χτίστηκε πάνω στον ίδιο χώρο όπου·,·προυπήρχε παλιά ελληνική σχολή «σεσαθρωμένον κτίριον της παλαιάς ελληνικής παρά τη Επισκοπή, ένθα και έχει ουκ ολίγη προς οικοδομίαν και οικόπεδον ευρύχωρον και καταλληλότατον».
Στα εγκαίνια, ο επίσκοπος των Τρικάλων Κωνστάντιος, μίλησε για τη σημασία της μεγάλης προσφοράς του Δωρόθεου στην μαθητιώσα νεολαία της πόλης.
Επίσης την ίδρυση της Δωροθέας Σχολής στα Τρίκαλα σχολίασε με πολύ κολακευτικό άρθρο για τον δωρητή και ο «Ανατολικός Αστήρ», εβδομαδιαία εφημερίδα, φιλολογική, εκκλησιαστική και εκπαιδευτική, που εκδιδόταν τον περασμένο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη (1861-1891) «…και η ανέγερσις και η συντήρησις της εν λόγω σχολής χρεωστήται εις την άπειροι·φιλογένειαν και παραδειγματικήν όντως γενναιότητα του αγλαού τούτου της Εστιαιώτιδος γόνου…».
Πρέπει, ακόμη, να πούμε πως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν συνηθισμένη η ταυτόχρονη παρουσία στον ίδιο χώρο: του επισκοπικού μεγάρου, του μητροπολιτικού ναού και του ελληνικού σχολείου.
Το παλιό σχολείο της ιερός Μητροπόλεως των Τρικάλων καθώς πληροφορούμαστε από την αλληλογραφία της Μονής Δουσίκου με τους προκρίτους της πόλης συντηρούνταν από πόρους της ίδιας Μονής. Έτσι το καινούργιο διδακτήριο, η Δωροθέα, δηλαδή, Σχολή, με το να βρίσκεται στον περίβολο του μητροπολιτικού ναού, τότε του Αγίου Στεφάνου, αναφερόταν συχνά με την ονομασία «Μητρόπολις», ακόμα και έως τον μεσοπόλεμο (περίοδος προ του 1940).
Για την «Δωροθέαν σχολήν» μας πληροφορεί σχετικά και ο Κων/νος Βλυτσάκης στο βιβλίο- του «Σύντομος ιστορία της πόλεως Τρικάλων», εκδ. 1892, σελ. 36, «…διετηρούντο μεν δύο Δημοτικά σχολεία και έν Ελληνικόν, προς δε και Παρθεναγωγείον, αλλ’ η έλλειψις πόρων καθίστα αυτά ατελή και ανωφελή. Εσχάτως μόνον ανεφάνη εις ευεργέτης ο Σχολάριος Δωρόθεος, όστις ιδίαις δαπάναις οικοδόμησε την Δωροθέαν σχολήν εις ην εκληροδότησε και την ικανώς σπουδαίαν βιβλιοθήκην του».
Το διδακτήριο αυτό με την ιδιότυπη αρχιτεκτονική του, νομίζω, ότι εντυπωσιάζει και σήμερα τον περαστικό. Δίπατο, χτισμένο αμφιθεατρικά στα νότια του κάστρου, φαντάζει τρίπατο καθώς πατάει στέρεα πάνω σε μια πέτρινη τοιχοποιία, ύψους περίπου τριών μέτρων.
Η όλη οικοδομή σε σχήμα Π (σε οριζόντια τομή, κάτοψη) σχηματίζει έναν ευρύχωρο εξώστη στο πρώτο επίπεδο. Πλατιά πέτρινα σκαλιά συνδέουν στο κέντρο της πρόσοψης το πεζοδρόμιο με τον εξώστη. Γύρω από τον εξώστη οι ημιυπόγειοι χώροι, σκοτεινοί αφού η βορινή-τους πλευρά ακουμπούσε στις παρυφές του κάστρου.
Οι χώροι αυτοί, όμως, είχαν διασκευασθεί τα τελευταία χρόνια σε γραφεία, αφού ανοίχτηκαν παράθυρα στους νότιους τοίχους της πρόσοψης.
Δύο σκάλες που ξεκινούν αντιδιαμετρικά από τον εξώστη καταλήγουν σε ένα μπαλκόνι στο κέντρο του β’ ορόφου, όπου και η κυρία είσοδος που οδηγεί στις τέσσερις μεγάλες αίθουσες της διδασκαλίας και στο γραφείο. Πρόκειται πραγματικά για μία οικοδομή «στερεά και κομψή», όπως την είχε οραματισθεί ο φιλόκαλος και φιλόμουσος ιδρυτής της, Δωρόθεος ο Σχολάριος.
Στο υπέρθυρο της κεντρικής θύρας-εισόδου υπάρχουν, μία εντοιχισμένη ενεπίγραφη πλάκα (τα γράμματα είναι λαξευμένα από λιθοξόο) και πιο πάνω από το υπέρθυρο μία αφιερωματική μαρμάρινη πλάκα.
Και οι δύο επιγραφές είναι γραμμένες σε υστεροβυζαντινή γραφή. Παραθέτω το περιεχόμενο των επιγραφών έτσι όπως το διάβασε ο έκτακτος επιμελητής των αρχαιοτήτων του νομού των Τρικάλων κ. Γεώργιος Ζιάκας στις 12-6-83.
Η αφιερωματική μαρμάρινη πλάκα πάνω από το υπέρθυρο
Η ΠΕΡΙΚΑΛΛΗΣ ΚΟΙΝΗ ΑΥΤΗ ΣΧΟΛΗ ΥΦ’ ΕΝΟΣ ΤΩΝ ΠΑΤΡΙΩΤΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ ΕΚ ΒΕΝΔΙΣΤΗΣ ΔΩΡΟΘΕΟΥ ΣΧΟΛΑΡΙΟΥ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ 1ΔΡΥΘΗ ΚΑΙ ΥΠ’ ΑΥΤΟΥ ΙΝΑ ΕΧΩΣΙ ΜΟΥΣΩΝ ΕΣΤΙΑΝ ΙΕΡΕΙΣ ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ ΤΕ ΚΑΙ ΑΠΣΡΟΠΟΤΑΜ1ΤΩΝ ΠΑΙΔΕΣ ΓΕΝΝΑΙΩΣ ΕΠΡΟΙΚΙΣΘΗ ΘΕΑΡΕΣΤΑ ΓΑΡ ΕΡΓΑ ΟΥΠΟΤΕ ΛΗΘΗ ΚΡΥΠΤΕΙ ΙΩΟΣΤ = 1.876
Η ενεπίγραφη πλάκα στο υπέρθυρο
Ο ΕΚ ΒΕΝΔΙΣΤΗΣ ΑΓ. ΠΡ. ΛΑΡΙΣΣΗΣ Κ. ΔΩΡΟΘΕΟΣ Ο ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΠΑΤΡΙΑΣ ΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΦΙΛΟΜΟΥΣΙΑΣ ΜΝΗΜΕΙΟΝ ΒΟΥΛΗΘΕΙΣ ΑΙΔΙΟΝ ΚΑΤΑΛΙΠΩΝ ΔΙ’ ΕΠΙΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΕΝ ΤΡΙΚΚΗ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ Κ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΥ ΔΑΠΑΝΑΙΣ ΙΔΙΑΙΣ ΙΕΡΟΝ ΤΩΝ ΜΟΥΣΩΝ ΙΔΡΥΣΑΤΟ ΤΟΔΕ ΚΑΙ ΓΕΝΝΑΙΩΣ ΕΠΡΟΙΚΙΣΕΝ ΑΝΘ’ ΩΝ Η ΠΑΤΡΙΣ ΧΡΥΣΟΙΣ ΤΟΙΣΔΕ ΓΡΑΜΜΑΙΣ ΑΟΙΔΙΜΩΝ ΑΥΤΩ ΑΝΑΓΡΑΦΕΙ ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗΝ
ΑΩΟΣΤ. [=1.876] ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ ΚΑ’ [=21]
Κι όπως σε όλα τα μεγάλα έργα, έτσι και στην ανέγερση αυτού του οικοδομήματος μεγάλο ρόλο έπαιξε το οικονομικό, δηλαδή η πλούσια προικοδοσία εκ μέρους του Δωροθέου του Σχολαρίου. Η δωρεά αυτή δημιούργησε και μικροπαρεξηγήσεις ανάμεσα στον δωρητή και στους εφοροεπίτροπους, που, ευτυχώς, ξεπεράστηκαν κι έτσι έφτασε «σε αίσιον πέρας» το μεγάλο αυτό έργο.
Η παρακάτω περικοπή της επιστολής του Δωρόθεου της 16-6-1886 προς τα μέλη της εφοροεπιτροπής, σχετικά με την αφιερωματική πλάκα είναι ενδεικτική:
«Γράφετε δε περί αποστολής μαρμάρου, αλλ’ εγώ μάρμαρον έχω πάντας τους καλούς πατριώτας ως και όλον το κτίριον μαρτυρούν’ έδει υμείς να φροντίσετε περί μαρμάρου εν αγνοία μου, του οποίου η δαπάνη εύκολον ήτο να καταβληθεί κατόπιν παρ’ εμού. Τούτο απήτει η εμή μετριοφροσύνη και η υμετέρα φιλοτιμία…».
Και για να μειώσει την εντύπωση των επικρίσεών του συμπληρώνει στην ίδια επιστολή «…γράφω δε με τρέμουσαν χείρα. Αλλά και περιπαθώς αγαπώ υμάς, ως τέκνα μου αγαπητά και ποθεινότατα και λίαν εκτιμώ. Όθεν και τας παρατηρήσεις εκλάβητε ως πατρικός και φιλόστοργους και ουχί δε, ως επιπλήξεις και επιτηρήσεις…».
Στη Δωροθέα Σχολή των Τρικάλων, ο δωρητής κληροδότησε και την προσωπική βιβλιοθήκη του, που περιελάβανε σημαντικές και σπάνιες εκδόσεις. Τα βιβλία αυτά, όταν στα 1975 το Α’ Δημοτικό σχολείο που στεγαζόταν στη Δωροθέα Σχολή, μεταστεγάστηκε σε άλλο κτίριο, μεταφέρθηκαν στο Μητροπολιτικό Μέγαρο, όπου και φυλάσσονται.
Μάλιστα στην αρχική οικοδομή υπήρχε θολωτή βιβλιοθήκη με πόρτα με σιδερένια ελάσματα. Οι μικρομετατροπές, που οπωσδήποτε θα έγιναν στα εκατό χρόνια της ζωής του οικοδομήματος, έσβυσαν τα ίχνη της.
Στη Δωροθέα Σχολή, που για έναν αιώνα, 1876-1976, λειτούργησε ως εκπαιδευτήριο, έμαθαν γράμματα τόσες και τόσες γενιές Τρικαλινών και παραχειμαζόντων βλαχόφωνων.
Από το 1910 έως το 1976 στο κτίριο αυτό στεγάστηκε το Α’ Δημοτικό σχολείο της πόλης μας. Και μερικά σχετικά με το Α’ Δημοτικό σχολείο, αφού η λειτουργία του είναι στενά δεμένη με τη Δωροθέα σχολή.
Επίσημα αρχεία του σχολείου αυτού τηρούνται από το 1897-1898. Σ’ αυτή τη σχολική χρονιά ήταν γραμμένοι 224 άρρενες μαθητές.
Διευθυντής: Απόστολος Τάσιος και δάσκαλοι οι: Δημ. Κωνσταντινίδης. Χρίστος Παπανικολάου και Ιωαν. Αλβανός. Ο Απόστολος Τάσιος χρημάτισε Διευθυντής του Α’ Δημοτικού έως το 1921.
Πολλοί οι δάσκαλοι που δίδαξαν στο Α’ Δημοτικό Σχολείο στο κτίριο της αιωνόβιας Δωροθέας Σχολής. Για λόγους, όμως, καθαρά συναισθηματικούς θα αναφέρω εκείνους που δίδαξαν στην δεκαετία 1930-1940 και που τους γνώρισα από κοντά μαθαίνοντας τα πρώτα μου γράμματα από το στόμα τους. Διευθυντής ο αυστηρός Δημ. Δόλγυρας και δάσκαλοι: Ο Καλόγνωμος Μιχαήλ Φραγκογιάννης, η αυστηρή Σμυρνιά δεσποινίδα Αριάδνη Ζεβαίκου, η καλοσυνάτη κυρία Κούλα Νούλα, η επιβλητική κυρία Νίκη Γκαραγκούνη και η γλυκιά νεαρή Μαρίνα, που πέθανε πρόωρα στην Κατοχή. Όλοι τους μακαρίτες πια, μένουν, όμως πάντα τόσο ζωντανοί στη θύμηση εκείνων που κάποτε μαθήτευσαν κοντά τους.
Όσο για τους κατοπινούς, είναι άνθρωποι λίγο πολύ σύγχρονοί μας, που μερικοί συνεχίζουν ακόμα το εκπαιδευτικό τους έργο, είναι τόσο γνώριμοι στη μικρή μας πόλη κι έτσι νομίζω είναι περιττό να τους αναφέρουμε ονομαστικά.
Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον κ. Κώστα Σπανό, εκδότη του «Θεσσαλικού Ημερολογίου, που με προμήθεψε φωτοτυπία του βιβλίου «έργα και ημέραι του Δωρόθεου Σχολάριου», τον κ. Γεώργιο Ζιάκα που διάβασε τις επιγραφές των αφιερωματικών αναμνηστικών πλακών του υπέρθυρου της Δωροθέας Σχολής και τον συνταξιούχο δάσκαλο κ. Ηλία Κωστόπουλο, που μου έδωσε ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την ιστορία του Α’ Δημοτικού σχολείου.
Πραγματικά πολύτιμη υπήρξε η βοήθειά τους όταν γράφονταν οι σελίδες αυτές.
Για την αντιγραφή: Σ.Α. Μπακοβασίλης
