Απρίλιος του 1965. Η ΣΤΕΓΗ δημοσιεύει ανακοίνωση για μια αλλιώτικη έκθεση. Μια μοναδική συλλογή από ζωγραφιές παιδιών που κρατούνταν αιχμάλωτα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Τερεζίν, τα οποία κατάφεραν να κάνουν κρυφά μαθήματα τέχνης. Οι ζωγραφιές τους αναπαριστούν την καθημερινή ζωή αλλά και τις ελπίδες και τα όνειρά τους να γυρίσουν στα σπίτια τους, κάτι που βοήθησε τα παιδιά να αντιμετωπίσουν την απάνθρωπη πραγματικότητα. Τα σχέδια επεβίωσαν χάρη στην Ντίκερ – Μπραντάις, διαπρεπή καλλιτέχνιδα του μεσοπολέμου, η οποία τα έκρυψε σε δύο αποσκευές, λίγο προτού τη στείλουν σε άλλο στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Η ΕΚΘΕΣΙΣ ΤΟΥ ΤΕΡΕΖΙΝ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙ ΜΑΣ
Στην ανακοίνωση της αναφέρει για την έκθεση η ΣΤΕΓΗ:
«Η έκθεση που προετοιμάζει η ΣΤΕΓΗ για τις 18 τρέχοντος Απριλίου, δε μοιάζει με τις εκθέσεις που συνηθίσαμε να βλέπουμε. Της λείπει η χαρούμενη ατμόσφαιρα. Δε θα συναντήσουμε σ’ αυτή τον καλλιτέχνη δημιουργό, για να τον συγχαρούμε. Να του αναγνωρίσουμε τις επιτυχίες και να μας απαντήσει με το «ευχαριστώ». Αυτός λείπει. Έλειψε για πάντα απ’ τη ζωή πριν ακόμα πατήσει καλά καλά το πρώτο της σκαλοπάτι. Στην έκθεση που την αποτελούν ένας σεβαστός αριθμός από σκίτσα έγχρωμα κι’ απλά, και μερικά ποιήματα, καθώς και φωτογραφίες αντί του δημιουργού τους θα συναντήσουμε την καταθλιπτική ατμόσφαιρα, που θα διαπερνάει την αίσθησή μας με την παγερή και τρομαχτική σκιά του αγκυλωτού σταυρού και του θανάτου.
Ο επισκέπτης αυτής της έκθεσης, όσο να μη το θελήσει, δε θα δυνηθεί ν’ αποφύγει μια σκέψη που τον κάνει να ντραπεί γιατί γεννήθηκε άνθρωπος… Γιατί, μέσα απ’ τους ανθρώπους βγήκανε κι’ οι Ναζί που πάτησαν και γκρέμισαν την Ευρώπη, κι’ άφησαν ανεξίτηλα τα βήματά τους, με τα εγκλήματα του δεύτερου παγκόσμιου πόλεμου, σημειώνοντας την πιο μαύρη κηλίδα στην Ιστορία της Ανθρωπότητας.
Απ’ τα 15 χιλιάδες εβραιόπαιδα του Τερεζίν, μαζεμένα από κάθε γωνιά του κόσμου, ίσως κι’ απ’ την πόλη μας, που ζωγράφιζαν κρυφά τη ζωή του Στρατοπέδου, τον πόθο της ζωής και τον τρόμο του θανάτου, απ’ τη φασιστική ρομφαία γλυτώσανε μόνο τα εκατό, σαν οι πιο ουσιαστικοί μάρτυρες του εγκλήματος. Σαν τα ζωντανά δείγματα του θανάτου, αλλά και σαν τις αστείρευτες ελπίδες της ζωής.
Σ’ αυτή την έκθεση που διοργανώνει η ΣΤΕΓΗ σε συνεργασία με την Ισραηλιτική κοινότητα Τρικάλων και τον Ελληνοτσεχοσλοβακικό Σύνδεσμο, και που θα στεγαστεί στο δημαρχιακό μέγαρο, και θα εκτίθενται τα έργα των εκτελεσθέντων απ’ τους Ναζί εβραιοπαίδων στο Στρατόπεδο του Τερεζίν, θα πρέπει όλος ο κόσμος να περάσει για να δει, να θαυμάσει, να θυμηθεί, αλλά και πιο πολύ να σκεφτεί…»
ΕΚ ΤΗΣ ΣΤΕΓΗΣ
Η αυριανή έκθεσις
Η ΚΟΛΑΣΙΣ ΤΟΥ ΤΕΡΕΖΙΝ
Η κόλαση του Τερεζίν. Έργον των δαιμόνων της σταχτοχρώμου στολής του Εωσφόρου Χίτλερ κατά την περίοδο της ολεθρίας πορείας. Η νέα αυτή μάστιξ του θεού είχε δώσει εντολή στις ορδές των Ούννων ν’ αρπάξουν απ’ τις αγκαλιές των μανάδων παιδιά —τρυφερά, αγνά, αθώα αγγελούδια— και να τα κλείσουν στην κόλαση του Τερεζίν. Από κει οι μαύροι δαίμονες τα ρίχναν στη φωτιά και με καφτό σίδηρο τα ζύμωναν για να γίνει πολτός τον οποίο χρησιμοποιούσαν ως σαπούνι και μ’ αυτό καθάριζαν τα αιματοβαμμένα χέρια των που ήταν βουτηγμένα στο ίδιο αθώο αίμα των μικρών εβραιοπαίδων.
Φρικιαστικές εικόνες των φρενοπαθών χιτλερικών δράκων θα δούμε αύριο Κυριακή. Εικόνες που θα μας φέρουν μπροστά στην κόλαση του Αδόλφου Χίτλερ.
Εκεί θα διαβάσουμε επίσης γραμμές σε στίχους και πεζά των αθανάτων αυτών παρθενικών θυμάτων, πως ζήσαν τις τελευταίες στιγμές της ζωής των…
ΑΜΛΕΤ
Με αφορμή την σημερινή έκθεσι
ΤΕΡΕΖΙΝ: Να μη λησμονηθεί χάριν της ειρήνης
Για την έκθεση γράφει ο Θύμιος Λώλης:
Την κατοχή όλοι τη ζήσαμε κι’ όλοι την θυμούμαστε. Ακόμα κι’ όσοι την εποχή εκείνη είμαστε παιδιά. Κάτι έχει μείνει στην ψυχή μας απ’ τους φόβους, τις εικόνες, τους ψίθυρους των ημερών, καθώς η αβεβαιότητα για το αύριο πνίγονταν στο θόρυβο της γερμανικής μπότας έξω απ’ το παράθυρο του σπιτιού μας.
Τις ίδιες όμως ώρες που ο φόβος έστηνε τον ιστό του στις ψυχές μας, κάπου άλλου η θηριωδία των Ναζί είχε προχωρήσει πιο πολύ κι’ απ’ το απαίσιο έγκλημα. Έτσι όταν αυτό το τέρας του 20ου αιώνα έπεσε αιμόφυρτο, μάθαμε για τα στρατόπεδα του Άουσβιτς, του Νταχάου. Και, μείναμε έντρομοι για το μέγεθος της ανθρώπινης κακίας. Έρχεται τώρα το Τερεζίν —το στρατόπεδο μιας ήσυχης κωμοπόλεως της Τσεχοσλοβακίας— για να μάς πείσει πως είχαμε τόσο λίγη γνώσι για το έγκλημα των Ναζί. Κι’ ακόμα πόσο αθώοι ήταν οι φόβοι όσοι παιδιά ζήσαμε την γερμανική κατοχή μακριά απ’ το Τερεζίν.
Την κόλαση του Άουσβιτς την έζησαν και μας την περιέγραψαν. Υπάρχει κι’ εδώ μια ζωντανή μαρτυρία: Ο συμπολίτης, Βαρούχ Βαρούχ που κάποτε μίλησε για το μαρτύριο του στην επίγεια εκείνη κόλαση. Όπως και πολλοί άλλοι. Για το δράμα του Τερεζίν δεν υπάρχει ζωντανή μαρτυρία. Ούτε ξέραμε πολλά. Τα παιδιά των συμπολιτών Ισραηλιτών, δεν έφτασαν έως εκεί.
Έρχεται όμως αυτή η σημερινή έκθεση να μας πει ίσως πιο πολλά απ’ ένα ζωντανό μάρτυρα. Και να ξελαγαρίσει τις σκέψεις και τα αισθήματα μας γύρω απ’ το σκοπό του παράφρονα Γερμανού ηγέτη. Αλλά πιο πολύ να μάς δέση γερά στην ανάγκη της ειρήνης, σαν επέκταση του συμπεράσματος που θ’ αφήσει το περιδιάβασμά της: Πως και στον πόλεμο χρειάζεται λίγη ανθρωπιά.
Γιατί μπορεί να σκοτώσεις, μα στην ψυχή σου δεν θα σκοτωθεί μια εικόνα Όπως δεν σκοτώθηκαν αυτές οι εικόνες των αθώων υπάρξεων του στρατοπέδου Τερεζίν, που απέμειναν σαν Ερινύες των γερμανικών εγκλημάτων.
Τα παιδιά εκείνα πέθαναν. Ζωγράφισαν όμως λίγο πριν, την ζωή -έστω και μέσα στ’ απαίσια καλούπια της ναζιστικής θηριωδίας. Αυτές οι εικόνες ξεσηκώνουν σήμερα βουνό την ελπίδα και την ευχή για την ειρήνη, παντού όπου περιφέρονται. Και εξυπηρετούν ένα υπέρτατο σκοπό: Να μη λησμονηθεί το Τερεζίν, η απαίσια μορφή του πολέμου. Έτσι θα ζήση η ειρήνη.
***
Οι λεπτομέρειες της εκθέσεως ανήκουν στον επισκέπτη. Μεταφέρω εδώ ένα απόσπασμα από ποίημα εβραιόπαιδου που σκοτώθηκε απ’ τους Γερμανούς:
Η τελευταία, η τελευταία πεταλούδα που είδα
είχε ένα χρώμα κίτρινο, εκτυφλωτικό ανυπόφορα κίτρινο
σαν δάκρυ του ήλιου που άξαφνα σκόνταψε σ’ ένα βράχο.
Η τελευταία, η κίτρινη, αχ Θεέ μου, αυτή η κίτρινη.
Η έκθεση που εγκαινιάζεται το απόγευμα στο Δημαρχείο είναι κάτι πιο πολύ από έκθεση. Και πρέπει να τιμηθεί σαν μνημόσυνο. Λ.
Ενεκαινιάσθη την Κυριακήν
Λαϊκόν προσκύνημα η έκθεσις διά το Τερεζίν
Παρήλασαν πάνω από 3.000 άτομα
Την μορφή λαϊκού προσκυνήματος προσέλαβε από προχθές —μετά τα εγκαίνια— η έκθεση έργων των εβραιοπαίδων του στρατοπέδου Τερεζίν στο ισόγειο της Δημαρχίας. Κατά ένα πρόχειρο υπολογισμό, πάνω από 3.000 άτομα παρέλασαν μπροστά απ’ την έκθεση αυτή και δάκρυσαν….
Τα εγκαίνια της μοναδικής αυτής εκθέσεως που μεγεθύνει αλάνθαστα την θηριωδία των Ναζί, έγιναν με κάθε επισημότητα την 6.30 μμ. της Κυριακής, παρουσία των αρχών και πλήθους συμπολιτών. Η όλη τελετή άρχισε με το πένθιμο εμβατήριο του Σοπέν που έπαιζε η φιλαρμονική του Δήμου. Ακολούθως ο Πρόεδρος της Στέγης Γραμμάτων —η οποία διοργάνωσε την έκθεση σε συνεργασία με την ενταύθα Ισραηλιτική κοινότητα και τον Ελληνοτσεχοσλαβακικό σύνδεσμο— Κώστας Παπαστεργίου ανεφέρθη στη σημασία της εκθέσεως Τερεζίν σαν την γνησιότερη έκφραση της φρίκης του πολέμου.
Ο Δήμαρχος Ι. Μάτης κήρυξε την έναρξη των εγκαινίων της εκθέσεως αφού αφηγήθηκε τις εντυπώσεις του από μια μεταπολεμική επίσκεψη στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως του Νταχάου.
Κατατοπιστική για το τι ακριβώς ήταν το στρατόπεδο Τερεζίν, υπήρξε η ομιλία του εκπροσώπου της Ισραηλιτικής κοινότητος κ. Μίμη Καμπελή. Σε επίκαιρα σημεία της ομιλίας του η μικρούλα Ελβίρα Γιεχασαέλ και ο μικρός Μεγίρ Λεβής απήγγειλαν ποιήματα που έγραψαν δυό μικρά θύματα των Ναζί, λίγο πριν ζήσουν το τελικό μαρτύριο τους.
Τέλος μίλησε ο δημοσιογράφος Ν. Τσόγκας και προβλήθηκε κινηματογραφική ταινία σχετική με το περιεχόμενο της εκθέσεως.
Οι επισκέπτες είδαν τα εκθέματα και πολλοί απ’ αυτούς έγραψαν τις εντυπώσεις τους σε ειδικό βιβλίο.
Μερικές πληροφορίες σχετικές με την έκθεση αυτή:
—Θα μείνει ανοικτή μέχρι και την ημέρα του Πάσχα. Νέοι της ενταύθα Ισραηλιτικής κοινότητος ξεναγούν και κατατοπίζουν τους επισκέπτες.
—Η ταινία που αναφέρεται στην έκθεση θα προβληθεί αυτές τις μέρες και στην κεντρική πλατεία.
—Στην έκθεση υπάρχουν 80 περίπου έργα (ζωγραφιές, ποιήματα και πεζά) εβραιοπαίδων που έζησαν στο Τερεζίν και άλλα γερμανικά στρατόπεδα.
****
Στα εγκαίνια της έκθεσης μίλησε ο εκπρόσωπος της Ισραηλιτικής κοινότητας Μίμης Καμπελής ο οποίος αναφέρθηκε στο τι ακριβώς ήταν το στρατόπεδο Τερεζίν. Παραθέτουμε αυτούσια την ομιλία του.
Επίσης στα “Τρικαλινά Νέα” με άρθρο του στις 18-4-1965 παρενέβη ο συμπολίτης και συνεργάτης της εφημερίδας Ευθύμιος Λούκας.
Τι ήταν το Τερεζίν
Η στρατιωτική πόλη του Τερεζίν (Τerezin –Therezienstadt στα γερμανικά) σήμερα ανήκει στη Δημοκρατία της Τσεχίας. Χτίστηκε το 18ο αιώνα. Αποτελούνταν από ένα φρούριο, το «Μικρό Φρούριο», και μία περιτειχισμένη πόλη, το «Κύριο Φρούριο». Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το φρούριο χρησιμοποιήθηκε ως στρατόπεδο εγκλεισμού πολιτικών κρατουμένων. Ανάμεσα στους κρατούμενους ήταν και ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ, ο άνθρωπος που δολοφόνησε τον Αρχιδούκα της Αυστρίας και τη σύζυγό του στο Σαράγιεβο το 1914, προκαλώντας με αυτόν τον τρόπο την αφορμή για το έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο ίδιος πέθανε από φυματίωση στο Τερεζίν το 1918.
Μετά την κατάληψη της Τσεχοσλοβακίας από τη ναζιστική Γερμανία, η πόλη Τερεζίν χρησιμοποιήθηκε ως γκέτο συγκέντρωσης Εβραίων από την Τσεχοσλοβακία, όπως επίσης και πολλών από τη Γερμανία, την Αυστρία, την Ολλανδία και τη Δανία. Περισσότεροι από 150.000 Εβραίοι μεταφέρθηκαν εκεί και παρόλο που δεν ήταν στρατόπεδο εξόντωσης, περίπου 33.000 πέθαναν στο ίδιο το γκέτο, κυρίως ως αποτέλεσμα των φρικτών συνθηκών που προέκυψαν εξαιτίας της υπερβολικής πληθυσμιακής συγκέντρωσης. Περίπου 88.000 κάτοικοι εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς και σε άλλα στρατόπεδα εξόντωσης. Στο τέλος του πολέμου απέμειναν 17.247 επιζώντες. Το Μικρό Φρούριο χρησιμοποιήθηκε επίσης ως φυλακή της Γκεστάπο. Οι πρώτοι κρατούμενοι έφτασαν στις 14 Ιουνίου 1940. Μέχρι το τέλος του πολέμου 32.000 φυλακισμένοι, εκ των οποίων 5.000 ήταν γυναίκες, πέρασαν μέσα από το Μικρό Φρούριο. Ήταν κυρίως Τσέχοι, οι οποίοι ενώθηκαν αργότερα με άλλες εθνικότητες που συμπεριελάμβαναν πολίτες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, της Πολωνίας, της Γερμανίας και της Γιουγκοσλαβίας. Οι περισσότεροι τρόφιμοι ήταν πολιτικοί κρατούμενοι.
Πολιτιστική ζωή στο Τερεζίν
Παρά τις τρομακτικές συνθήκες διαβίωσης στο γκέτο, όπου οι άνθρωποι λιμοκτονούσαν, πέθαιναν από επιδημίες και ζούσαν μέσα στον πανικό υπό την απειλή του εκτοπισμού, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που πάσχιζαν να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους. Υπερασπίζονταν τον εαυτό τους απέναντι στη βαναυσότητα και την ταπείνωση κάνοντας πολιτιστικές δραστηριότητες. Εξέχοντες εβραίοι καλλιτέχνες, κυρίως από την Τσεχοσλοβακία, την Αυστρία και τη Γερμανία δημιούργησαν πίνακες και σχέδια, κάποια από τα οποία ήταν μυστικές απεικονίσεις της σκληρής πραγματικότητας του γκέτο. Συγγραφείς, συνθέτες, σολίστες, ηθοποιοί, καθηγητές πανεπιστημίου και εκπαιδευτικοί έδιναν διαλέξεις, συναυλίες ή θεατρικές παραστάσεις.
Ανέβαζαν απαιτητικές όπερες και έδιναν και συναυλίες. Οι καλλιτέχνες σχεδίαζαν τα κοστούμια, οι γυναίκες τα έραβαν, μουσικοί, σολίστες και χορωδίες έκαναν πρόβες και ανέβαζαν παραστάσεις.
Οι συναυλίες, ακόμη και η αυστηρά απαγορευμένη τζαζ μουσική, βοήθησαν τους απελπισμένους τροφίμους του Τερεζίν να υπομείνουν τη χειρότερη περίοδο της ζωής τους. Αν και όλες οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες και τα σχολικά μαθήματα επισήμως απαγορεύονταν από τους Ναζί, η πολιτιστική ζωή και η παρακολούθηση του σχολείου ποτέ δε σταμάτησε. Όχι μόνο οι ενήλικες αλλά και τα παιδιά ζωγράφιζαν εικόνες, έγραφαν ποίηση και προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να διατηρήσουν ρυθμούς κανονικότητας. Περίπου το 90% αυτών των παιδιών και των ενηλίκων πέθαναν στα στρατόπεδα θανάτου, αλλά τα κείμενα και οι ζωγραφιές τους εκφράζουν τα συναισθήματα και την πίστη του ς στις ανθρώπινες αξίες.
Για την αντιγραφή: Σ.Α. Μπακοβασίλης
