Το δίδυμο οθωμανικό λουτρό του 16ου αιώνα, ένα μοναδικό σημείο αναφοράς πλέον για τα Τρίκαλα και το οποίο παρέμενε θαμμένο για έναν ολόκληρο αιώνα στις παλιές φυλακές των Τρικάλων, οι οποίες λειτούργησαν από το 1893 μέχρι και το 2006, αναδείχθηκε και αποκαταστάθηκε και είναι πλέον επισκέψιμο.
Οι εργασίες ανάδειξης ξεκίνησαν από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων το 2011 με αφορμή την προβλεπόμενη χρήση του κτιρίου από τον δήμο Τρικκαίων ως Κέντρο Έρευνας – Μουσείο Βασίλης Τσιτσάνης.
Οι εργασίες στο κτιριακό συγκρότημα και στον περιβάλλοντα χώρο πραγματοποιήθηκαν από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων με υπεύθυνη την προϊσταμένη της, Κρυσταλλία Μαντζανά και οδήγησαν στην ταύτιση του ισογείου τμήματος των παλαιών φυλακών με το δίδυμο οθωμανικό λουτρό, που αποτυπώνεται σε παλαιό τοπογραφικό διάγραμμα της πόλης.
Οι εργασίες αποκατάστασης του μνημείου διήρκεσαν δύο χρόνια. Το οθωμανικό λουτρό αποτελούσε μέρος συγκροτήματος κτιρίων που ίδρυσε τον 16ο αι. ο Οσμάν Σαχ, οθωμανός διοικητής του Σαντζακίου της Θεσσαλίας.
Ιστορικά
Το οθωμανικό λουτρό αποτελούσε μέρος συγκροτήματος κτιρίων που ίδρυσε ο Οθωμανός διοικητής του Σαντζακιού της Θεσσαλίας Οσμάν Σαχ τον 16° αιώνα. Το σύνολο περιελάμβανε και άλλα κοινωφελή κτίρια (ιεροσπουδαστήριο-μεντρεσές, πτωχοκομείο, γηροκομείο, χάνι) μαζί με το τέμενος, γνωστό και ως Κουρσούμ Τζαμί, έργο του σημαντικού αρχιτέκτονα Μιμάρ Σινάν. Σύμφωνα με γραπτές πηγές, το τέμενος λειτουργούσε ήδη κατά τα έτη 1566/67.
Στην ίδια περίοδο τοποθετείται και η κατασκευή του λουτρού, το οποίο αναφέρεται ανάμεσα στα κληροδοτήματα του Οσμάν Σαχ, το 1571. Οι μνημειώδεις είσοδοι, ο τονισμός των ψυχρών χώρων και η συμμετρική του διάταξη, καθώς και το γεγονός ότι το λουτρό ανήκει στο ίδιο οικοδομικό συγκρότημα με το Κουρσούμ Τζαμί, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι και το λουτρό σχεδιάστηκε από τον Σινάν.
Η χρήση του λουτρού και η διάταξη των χώρων
Τα διπλά ή δίδυμα λουτρά, ήταν κατασκευασμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε να τα επισκέπτονται ταυτόχρονα άνδρες και γυναίκες. Το κτίριο στα Τρίκαλα είχε δύο κύριες εισόδους, μια στα νότια, για το ανδρικό λουτρό, και μία στα βόρεια, για το γυναικείο. Τα δύο τμήματα διατάσσονται συμμετρικά κατά μήκος δύο παραλλήλων μεταξύ τους αξόνων κατά τη διεύθυνση Δ-Α, χωρίς επικοινωνία μεταξύ τους, και χωρίζονται σε τρεις συνεχόμενους χώρους, τον ψυχρό, τον χλιαρό και τον θερμό, που αντιστοιχούν στα τρία στάδια της διαδικασίας του λουτρού.
Ο τρόπος λειτουργίας
Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που σώζονται στην ανατολική πλευρά του κτιρίου, περιλαμβάνουν τον χώρο της εστίας, τις δεξαμενές νερού και αγωγούς τροφοδοσίας και απομάκρυνσης του νερού.
Η φωτιά, που θέρμαινε το καζάνι στον χώρο της εστίας, είχε ως συνέπεια την παραγωγή ζεστού καπνού, ο οποίος διοχετευόταν κάτω από τα δάπεδα των θερμών και χλιαρών χώρων. Το νερό και ο ατμός κυκλοφορούσαν σους θερμούς και χλιαρούς χώρους του λουτρού με πήλινους αγωγούς κατά μήκος των τοίχων.
Οι ψυχροί χώροι του λουτρού
Η είσοδος γίνεται από μια μεγάλη αίθουσα υποδοχής, τον ψυχρό χώρο, όπου προετοιμάζονται οι λουόμενοί: γδύνονται στους θαλάμους και ο υπεύθυνος του λουτρού τους εφοδιάζει με πετσέτες και ειδικά ξύλινα τσόκαρα.
Στην αίθουσα αυτή επιστρέφει ο λουσμένος όταν ολοκληρώνεται η διαδικασία του λουτρού με ανάπαυση, ροφήματα και κεράσματα, δίπλα στα δροσερά και ήρεμα νερά του συντριβανιού.
Με τη μετατροπή του κτιρίου σε φυλακές και την κατεδάφιση των θόλων, διασώθηκαν λίγα χαρακτηριστικά στοιχεία, όπως η βάση του κυκλικού συντριβανιού στο μέσο και οι περιμετρικοί κτιστοί πάγκοι, καθώς και ίχνη της στήριξης των ξύλινων θαλάμων αποδυτηρίων στους τοίχους.
Οι χλιαροί χώροι
Η θερμοκρασία ανεβαίνει σταδιακά με την είσοδο του λουσμένου από τον ψυχρό στον χλιαρό χώρο όπου το σώμα προσαρμόζεται σε υψηλότερες θερμοκρασίες.
Το σύστημα της υποδαπέδιας θέρμανσης με τα υπόκαυστα, τους κτιστούς πεσσίσκους, σώζεται στον χλιαρό χώρο των γυναικών. Στον χλιαρό χώρο των ανδρών, με τις επεμβάσεις κατά τη μετατροπή του κτιρίου σε φυλακές, έχει χαθεί ο διαχωριστικός τοίχος που χώριζε το ανδρικό από το γυναικείο λουτρό.
ΕΡΕΥΝΑ – ΚΕΙΜΕΝΑ: ΣΩΤΗΡΗΣ ΜΠΑΚΟΒΑΣΙΛΗΣ
Οι θερμοί χώροι
Στη συνέχεια οι λουόμενοι, για το κυρίως λουτρό και την περιποίηση του σώματος, εισέρχονται στον θερμό χώρο, όπου υπάρχουν διάσπαρτες βρύσες με μαρμάρινους νιπτήρες (σήμερα αντίγραφα). Το ατμόλουτρο γίνεται σε μικρότερα διαμερίσματα, από τα οποία σώζονται τα ίχνη μόνο των διαχωριστικών τοίχων. Οι θερμοί χώροι στεγάζονταν με εγκάρσια καμάρα και θολίσκους, οι οποίοι ήταν διάτρητοι από μικρές οπές για φωτισμό. Στους τοίχους τέλος διατηρούνται οι κόγχες με τη χαρακτηριστική διακόσμηση σταλακτιτών.
Το δίδυμο οθωμανικό λουτρό Τρικάλων συναντά κανείς ερχόμενος από Καρδίτσα και Αθήνα στη νότια είσοδο της πόλης, κοντά στις όχθες του Ληθαίου ποταμού. Σε μικρή απόσταση βρίσκεται το οθωμανικό τέμενος του Οσμάν Σαχ (16° αι.) και πλάι του είναι ο ναός του Αγ. Κωνσταντίνου (19ος αι.).
Αν και η θέση του λουτρού αποτυπώνεται σε παλαιό τοπογραφικό διάγραμμα της πόλης, ο βαθμός διατήρησής του και η μορφή του δεν ήταν γνωστές, καθώς από τη δεκαετία του 1890 και μετά το κτίριο υπέστη πολλές επεμβάσεις, προκειμένου να στεγάσει το κεντρικό κτίριο των Φυλακών Τρικάλων.
Ωστόσο, σε διερευνητικές εργασίες της τότε 19ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (νυν Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων) διαπιστώθηκε ότι το ισόγειο τμήμα των φυλακών, που λειτούργησαν εκεί ως το 2006, ταυτίζεται με το σωζόμενο δίδυμο οθωμανικό λουτρό.
Ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο το λουτρό δεν είναι σήμερα εύκολα αναγνωρίσιμο, είναι η καταστροφή της χαρακτηριστικής θολωτής του στέγασης, προκειμένου να εξοικονομηθεί χώρος για τη δημιουργία κελιών. Ο όροφος, όπως είναι σήμερα, αποτελεί ανακατασκευή της δεκαετίας του 1950.
Οι εργασίες αποκατάστασης από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων είχαν ως στόχο το μνημείο να καταστεί επισκέψιμο και αναγνώσιμο με:
- Την αντιστροφή ορισμένων παρεμβάσεων, όπως το άνοιγμα φραγμένων ανοιγμάτων και το κλείσιμο άλλων, μεταγενέστερων
- Την ενίσχυση των τοιχοποιιών και την ανακατασκευή των δαπέδων
- Τη συντήρηση στοιχείων του λουτρού που διασώθηκαν, όπως οι διακοσμητικές κόγχες και οι στενές θύρες επικοινωνίας
- Την αποκάλυψη και ανάδειξη καταλοίπων που ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια των εργασιών, όπως οι χώροι της εστίας και της υγιεινής εξωτερικά και οι βάσεις των σιντριβανιών και τα υπόκαυστα εσωτερικά.
Τέλος, διατηρήθηκαν στοιχεία που χαρακτήριζαν τη λειτουργία του κτιρίου ως χώρου φυλακής, όπως τα μηχανήματα του ξυλουργείου, έγγραφα και αντικείμενα που αφορούν στην νεώτερη ιστορία του.
